Waar NDSM, Amsterdam
Wanneer Donderdag 6 september, openingstijd 17.30

IJzer verdient een ode. En dat niet alleen in de ijzertijd of het tijdperk van de industrialisatie. IJzer is overal, toen en nu. In ons en om ons. Veel zware industrie kan niet zonder ijzererts, de destructie en recycling van metaal, het smeden, het gieten, het lassen. Joep van Lieshout legt met Ferrotopia het ijzeren fundament van de menselijke vooruitgang bloot, die zich in de afgelopen millennia heeft voltrokken. Waar het zware werk het uitgangspunt vormde voor zijn beeldende toevoegingen in de beginmaanden van Ferrotopia, kiest gast-curator Angelique Spaninks van het Eindhovense MU in de tweede Ferrotopia fase voor het werk van ontwerpers die juist op kleine schaal de ijzerelementen uit de lucht en de grond halen, destilleren uit ons lichaam of als een tweede huid om ons heen draperen.

Neem ontwerpstudio Atelier NL van Lonny van Ryswyck en Nadine Sterk, die bekend staat om op grondige research gebaseerde projecten van klei, zand en glas. In de vele grondmonsters die zij al tien jaar nemen en verzamelen blijkt het ijzeroxide Fe2o3 een vaak bepalend element. Hoe meer ijzer, hoe donker de kleur van zowel keramiek als glas. Roodbruin wordt het aardewerk, diepdonkergroen wordt het glas waarin relatief veel Fe2o3 zit. Voor Ferrotopia plozen ze hun hele materialen- en objectenbibliotheek uit om een sequentie te kunnen maken van het minst ijzerhoudende tot het meest ijzerhoudende materiaal of object.
Daarnaast toont Atelier NL een serie Zoutvazen, gemaakt van zouthoudende klei. Door verschillende natuurlijke zoutsoorten toe te voegen tijdens het stookproces oxideren de ijzerelementen uit het zout roestig bruin in de klei. Onder invloed van vocht en klimaat gaan de vazen transpireren en craquelleren waardoor ze langzaam vergaan. Juist in een open, ruige setting als Ferrotopia komen deze vazen dan ook tot leven, broos en leesbaar in hun elementaire opbouw, zoals niet veel van de producten waarmee wij ons omringen nog leesbaar zijn.

Een vergelijkbare broosheid vinden we in het werk van Xandra van der Eijk, van wie ook twee projecten te zien zijn. Met Contain, Corrode zoomt zij in op het doorgaans aan ons zicht onttrokken waternetwerk dat al eeuwenlang een van de meest basale menselijke infrastructuren vormt. Ondergronds voltrekt zich de machtsstrijd tussen de mens en zijn omgeving, in een ecosysteem bestaand uit ijzer en water woekert het microbiologische leven dat een hele reeks chemische processen in beweging zet. Zo worden de ijzeren waterwerken langzaam van binnenuit verteerd, de zware gietijzeren pijpen transformeren weer tot ijzererts. In reactie doet de mens er alles aan om met nieuwe materialen de oude vergane structuren te vervangen waarna het hele proces zich opnieuw voltrekt. Binnen afzienbare tijd zullen de oude ijzeren waterleidingen tot het verleden behoren, tot artefacten verworden. Contain, Corrode is zo'n artefact, een oude gietijzeren waterleiding in verval, een object waarin menselijk vernuft, materiële transformatie, de alles verterende tijd en het bacteriële leven samenkomen.

Nog fijner is het sterrenstof dat Xandra samen met Kristie van Noort uit de lucht plukt. In hun design research project As Above, So Below verzamelen zij micrometeorieten, de magnetische regen van piepkleine metaaldeeltjes die op aarde neerdalen vanuit het universum. Wie goed zoekt kan ze vinden, maar makkelijk is het niet. Emmers vol prut moet je van daken schrapen om een paar microscopisch kleine klompjes te kunnen vinden. Toch valt er elk jaar naar schatting zo'n 37.000 tot 78.000 ton sterrenstof op aarde. Waar grote meteorieten doorgaans verbranden in de dampkring overleven de kleine buitenaardse stofdeeltjes de atmosferische hitte. En terwijl onze aardse bronnen uitgeput raken, zijn zeldzame aardmetalen onontbeerlijk voor onze huidige manier van leven en ons overleven als soort, dus we moeten wel op zoek naar alternatieven. Micrometeorieten worden op kleine schaal door wetenschappers gezocht als een bron van informatie over de geschiedenis van het universum en de samenstelling van de sterren. Met As Above, So Below beschouwen Xandra en Kirstie deze micrometeorieten voor het eerst als een materiaal, een buitenaards zeldzaam aardmetaal dat zij verzamelen als futuristische urbane mijnwerkers.

Ontwerper Bart Hess studeerde jaren geleden af aan de Design Academy Eindhoven met een baard van schroeven. Sindsdien draait zijn veelzijdige praktijk om het creëren van spectaculair ogende stoffen en extravagante huiden. Vaak gemaakt van eenvoudige alledaagse materialen ogen ze in de eveneens door Bart zelf gemaakte films als nieuwe organische materialen. Metal Fur is zo'n huid, een vacht van naalden, aaibaar en prikkelend tegelijk, die als ongenaakbaar harnas kan dienen maar ook elke kleine beweging van het lichaam eronder golvend zichtbaar maakt.

De Engelse uitdrukking Pins and Needles beschrijft het prikkelende gevoel dat je kan hebben als een ledemaat slaapt. Voor Bart Hess was het de perfecte titel voor een project waarin hij met spelden, magneten, ijzerbeslag en naalden een punky puntig, scherp maar toch magisch organisch verhaal vertelt. Hij creëerde een paar schoenen, een cape, een hoodie van metaal en liet zijn model zich er in een zwarte setting op uitleven. IJzer en metaal staan volgens Hess zo'n beetje het verst weg van de menselijke huid, maar dat maakt de uitdaging des te groter. En de glans van metaal, vlak ook die niet uit, zegt Bart. Niet alleen hij raakt erdoor betoverd.

De Noorse Cecilia Jonsson heeft een fascinatie voor ijzer op moleculair niveau. Ze zoekt het in levend materiaal van gras tot bloed. Zij erkent hiermee het belang van ijzer voor het leven op aarde en het feit dat ijzer een van de minst toxische metalen is. Toch zijn juist verlaten metaalmijnen een bron van vergiftiging van het landschap en verstoring van ecosystemen. Sommige planten groeien echter goed op zulke vervuilde grond juist omdat ze het ijzer in zich opnemen en opslaan in hun wortels, stammen en bladeren. In feite maken ze de grond op natuurlijke wijze weer schoon maar dan moeten de mens wel meewerken door de planten op tijd te oogsten. De wilde grassoort Imperata cylindrica is zo'n ijzer absorberende plant. Cecilia Jonsson oogstte 24 kilo van dit met zware metalen besmet gras op de verlaten oevers van een Spaanse mijn en won 2 gram ijzererts uit de wortels. Genoeg om er The Iron Ring van te smeden. Hiermee schetst zij een scenario voor ijzerwinning dat in plaats van verdere destructie van het landschap juist kan bijdragen aan de rehabilitatie van verlaten metaalmijnen. In Ferrotopia laten we de film zien die zij van het proces maakte.

Nog verfijnder is het ijzer dat door onze aderen stroomt en ons laat ademen. Toch is het hetzelfde element dat onze wapens, schilden en gereedschappen maakt. Voor haar project Haem, waarmee zij in 2016 de Bio Art & Design Award won, extraheerde Cecilia ijzer uit een wel heel onverwachte bron: de menselijke placenta. Bestaande uit een complex labyrint van bloedbanen vormt de placenta het tijdelijke orgaan dat een directe connectie vormt tussen een moeder en haar groeiende kind. IJzer speelt een essentiële rol gedurende de zwangerschap; het voert zuurstof van de moeder naar de foetus via de placenta. Om dit proces te symboliseren maakte Cecilia uit de hemoglobine die ze won uit 69 placenta's die haar door jonge ouders ter beschikking werden gesteld een ijzeren kompasnaald. Deze naald symboliseert de inspanning van tientallen bevallingen, duizenden uren van vloeistof uitwisseling tussen nieuw en bestaand leven. Door een brug te slaan tussen kunst, de levenswetenschappen en metallurgie, demonstreert Haem op onconventionele manier de fundamentele verbinding tussen de elementen van de aarde en het menselijk lichaam.