Geïnterviewde: Kristiina Koskinen (K)
Doctor in de Kunst - haar proefschrift onderzoekt de opvattingen van natuur in natuurdocumentaires op tv en hoe die opvattingen worden gevormd.
Interviewers: Curator Tiina Rauhala en Kunstenaar Maija Tammi, Doctor in de Kunst (T&M)

T: Het kunstwerk Hulda & Lilli speelt met het thema van de natuurdocumentaire. Wat is een natuurdocumentaire?
K: Aan de ene kant is de natuurdocumentaire een gevestigd genre dat zelfs geparodieerd wordt, maar het heeft de neiging om aan een vaste definitie te ontsnappen. Mijn onderzoek is gebaseerd op Anglo-Amerikaanse onderzoeksliteratuur, volgens welke de belangrijkste kenmerken van een klassieke of traditionele natuurdocumentaire bijvoorbeeld visueel opvallende beelden, een dramatisch plot, focus op charismatische megafauna en de afwezigheid van politiek, geschiedenis en mensen zijn. In deze context verwijst charismatische megafauna naar grote wilde dieren waarop het gemakkelijk is om emoties en antropomorfe kenmerken te projecteren. 

T&M: Wat zijn de gevolgen van het kiezen van individuele dieren als het middelpunt van een natuurdocumentaire?
K: Audiovisuele vertellingen geven onvermijdelijk vorm aan het portret van de natuur. Vaak brengen verhalen in natuurdocumentaires ook protagonist-achtige centrale personages voort van wie de handelingen worden gebruikt bij het maken van betekenisvolle ketens van gebeurtenissen om het publiek te behagen. In mijn eigen onderzoek laat ik zien hoe een bos in een natuurdocumentaire een passief filmisch podium wordt voor individuele dieren.

Er zijn vragen gesteld over de vraag of de verhaal-gedreven natuurdocumentaire überhaupt wel een geschikt format is om de natuur in beeld te brengen, of dat dit soort narrativiteit in feite misleidend is. Als je kijkt naar een zwerm vogels, waar geen enkel individu de zwerm start of stopt, en er geen specifiek begin- of eindpunt is op een tijdlijn, is de aard van die bewegingen heel anders dan een setting die zich richt op het verhaal van een individu.

T&M: Waarom zijn natuurdocumentaires zo populair en scoren ze miljoenen kijkers? Heeft dat te maken met de openlijke afwezigheid van politiek, of met het feit dat natuurdocumentaires relatief gedempt zijn: ze laten geen bloederige details of dierenleed zien?  
K: Dat is een heel goede vraag. Er is eigenlijk heel weinig empirisch onderzoek gedaan naar het effect van natuurdocumentaires op kijkers. Er zijn echter veel verschillende theorieën over deze kwestie, en sommige daarvan zijn goed onderbouwd. Een veelgehoorde verklaring voor de aantrekkingskracht van natuurdocumentaires is de presentatie van de onaangetaste natuur. Dit is een gevestigde traditie: de voormoeder van de natuurdocumentaires wordt beschouwd als de serie True-Life Adventures van Walt Disney Productions, die in de jaren 1950 en 1960 werd uitgezonden. Er wordt gezegd dat de cinematografen duidelijke instructies kregen dat er geen mensen of tekenen van menselijke activiteit zichtbaar mochten zijn in de opnamen.   

Dit inzicht legt nog steeds iets wezenlijks vast. De wilde en ongerepte natuur spreekt ons aan, ook al bestaat die bijna niet meer. Combineer dit met een typisch natuurdocumentaireverhaal dat het medium documentaire als een venster op de echte wereld ziet, en het resultaat is een meeslepend leunstoelavontuur in de ongetemde natuur. 

Ook het escapisme en de visuele pracht van natuurdocumentaires zijn genoemd als reden voor hun aantrekkingskracht op het grote publiek. Gezien het argument dat natuurdocumentaires relatief weinig dierenleed laten zien, is het goed om te herinneren aan de context waarin mensen gewend zijn om natuurdocumentaires te kijken: met het gezin. Weinigen van ons zouden bereid zijn om met het hele gezin voor de tv te gaan zitten om te lijden en te huilen.  

T&M: Hoe zit het met de informatie in natuurdocumentaires?
Dit is ook een belangrijk aspect. Over het algemeen maken natuurdocumentaires hun belofte om informatie over de natuur te geven waar. Wat we echter over het hoofd zouden kunnen zien, is dat we kijken naar een cultureel werk dat in de loop van jaren is opgebouwd door topprofessionals op het gebied van audiovisuele kunst, en dat vaak wordt gekenmerkt door vakkundig gemaakte en duidelijk emotionele tracés. 

T: Hoe kun je de culturele aspecten van natuurdocumentaires begrijpelijker maken voor het publiek? 
K: Ik denk dat een kunstwerk als Hulda & Lilli een geweldige openingszet is voor deze vraag. Beschouwen we natuurdocumentaires als opnames van een werkelijkheid die ergens buiten de cultuur bestaat, of beschouwen we ze als een cultureel product of beeld van hoe we de natuur zouden willen zien of ervaren? Een andere goede vraag zou kunnen zijn, wat laten natuurdocumentaires ons zien over onszelf. 

T: Wat proberen natuurdocumentaires vast te leggen?
K: Deze vraag brengt ons terug bij de vraag wat natuurdocumentaires zijn. Zijn het culturele producten gemaakt door mensen, waarin we andere mensen een verhaal proberen te vertellen over een concept dat we "natuur" noemen, of moeten we natuurdocumentaires beschouwen als iets dat ons in staat stelt iets te documenteren dat helemaal buiten de cultuur valt. 

Mijn kader is gevormd door theoretische discussies over documentaires, waarin de focus lange tijd lag op het vastleggen van de werkelijkheid, en vervolgens verschoof naar de crisis van de werkelijkheid, hoe de werkelijkheid zeer relatief is, afhankelijk van het gezichtspunt, en hoe de positionering binnen een machtshiërarchie ons begrip van wat "echt" of "werkelijkheid" is, beïnvloed. Bij discussies over natuurportretten krijg ik echter vaak het gevoel dat die theoretische discussies helemaal nooit hebben plaatsgevonden. Hier heerst nog steeds het idee dat natuurdocumentaires simpelweg een registratie van de natuur zijn. 

M: Denk je dat de crisis van de werkelijkheid op komst is voor natuurdocumentaires, of is die al begonnen?K: Op een bepaalde manier is die waarschijnlijk al begonnen; ik denk dat de diepte van de milieucrisis de essentie van de natuurdocumentaire als cultureel product al aan het wankelen heeft gebracht. Aan de andere kant is het een heel andere vraag of natuurdocumentaires een verschil moeten maken met betrekking tot de milieucrisis, en zo ja, op welke schaal. Als we natuurdocumentaires beschouwen als producten die gemaakt zijn voor amusementsdoeleinden, wat is dan precies hun rol in de milieupolitiek? Ik denk dat dat een heel goede vraag is.

M: Kunnen we ook uitgaan van het standpunt dat natuurdocumentaires ons motiveren om de natuur te beschermen? 
K: Het wekken van emotionele reacties en empathie is zeker belangrijk. In mijn discussies over natuurdocumentaires met verschillende mensen hebben velen benadrukt hoe hun liefde voor de natuur grotendeels is aangewakkerd door natuurdocumentaires. Als we mensen een stapel wetenschappelijke feiten over de natuur geven, is het onwaarschijnlijk dat dit de liefde voor de natuur bij de meesten van hen zal aanwakkeren. Een massapubliek vindt dat soort materiaal niet aantrekkelijk. Filmisch materiaal en vakkundig gemaakte audiovisuele verhalen kunnen daarentegen sterke emotionele reacties opwekken en ervoor zorgen dat mensen om de natuur gaan geven. 

Nadat ik een natuurdocumentaire heb gezien die me versteld deed staan, heb ik een spelletje gespeeld waarbij ik mijn ogen sloot en mezelf afvroeg: "Welke nieuwe feiten heb ik geleerd?" Meestal is het antwoord op deze vraag 'heel weinig', maar wat me bijblijft in mijn hart is die indrukwekkende ervaring. Natuurlijk is dit slechts mijn eigen perceptie, maar iedereen kan het voor zichzelf proberen. 

T&M: Wat voor soort veranderingen zouden welkom zijn in natuurdocumentaires?
K: In natuurdocumentaires komen bijvoorbeeld zelden ouderdoms- of ziektebeelden, nare parasieten of heel intieme paringsscènes voor. Meestal ligt de nadruk op de vitaliteit van de natuur, groei en nieuwe generaties, of visueel aantrekkelijke fenomenen. Aan de andere kant kijk ik zelf misschien ook niet graag naar een natuurdocumentaire over de kwalen van ziekte of ouderdom bij dieren.  

De productie van onderhoudend, maar documentaire-achtig verhaalmateriaal over de natuur voor een publiek dat zich bewust is van de milieucrisis is een actueel en interessant vraagstuk. De rol van de mens in de verhaallijnen van natuurdocumentaires is zeker een fenomeen dat momenteel aan het veranderen is. 

Ook de notie van rechtlijnige oorzaak-en-gevolg-ketens die inherent zijn aan het verhalende format kunnen wel een flinke opfrisbeurt gebruiken. Het verhaal van een natuurdocumentaire kan zich bijvoorbeeld richten op de inspanningen van een grote kat, met als climax dat het dier zijn doel bereikt: het vangen van een gazelle om zijn jongen te voeden. De documentaire laat dus zien hoe de natuur zich vormt om de inspanningen van de grote kat mogelijk te maken. Dit soort causaliteit, die rechtlijnig lijkt vanuit een individueel oogpunt, kan echter op talloze, soms onverwachte manieren weerklinken in de natuurlijke omgeving. Als we het verhaal verplaatsen naar het gezichtspunt van een gazelle, een aaseter, darmparasieten of planten, beginnen we te begrijpen dat het een grove vereenvoudiging is om alleen naar het gezichtspunt van de grote kat te kijken. 

We mogen echter ook niet vergeten dat het voordeel van traditionele natuurdocumentaires is dat ze een massapubliek kunnen bereiken. Hierdoor kunnen zelfs kleine nuances en breuken in het gevestigde verhaal leiden tot grootschalige veranderingen. 

Vertaald uit het Fins naar het Engels door Kataja Varisvaara, vertaald uit het Engels naar het Nederlands door MU.