Kunstenaars, architecten, theatermakers en musici kunnen net zo goed journalistiek bedrijven als ‘echte’ journalisten – en misschien wel beter. Neem Forensic Architecture bijvoorbeeld, een multidisciplinair collectief uit Londen dat deelneemt aan kunsttentoonstellingen over de hele wereld. In hun project, Airstrikes on the al-Jinah Mosque, analyseert het team een Amerikaanse luchtaanval in Syrië, in 2017. Het Amerikaanse Central Command verklaarde aanvankelijk dat “Amerikaanse troepen op 16 maart een luchtaanval hadden uitgevoerd op een vergadering van Al-Qaeda in Syrië, waarbij meerdere terroristen werden gedood.” Deze lezing werd in twijfel getrokken nadat de Syrische Burgerverdediging beweerde dat het de lichamen had geborgen van 38 burgers, onder wie 5 kinderen. Door interviews te houden en video- en fotomateriaal te analyseren, construeerde het team van Forensic Architecture een model van het gebombardeerde gebouw. Met hun kennis van architectuur konden ze vaststellen dat het in werkelijkheid ging om een grote moskee, waar op het moment van de luchtaanval bijna 300 mensen bijeen waren voor het nachtelijke Ishaa-gebed. Als team van architecten waren ze in staat het gebouw anders te ‘lezen’ en te achterhalen wat er was gebeurd.

De Duitse documentaire Human Flow van Ai Weiwei uit 2017 is een ander recent voorbeeld van een kunstenaar die journalistieke middelen toepast in zijn werk. Veel kunstenaars zetten zich in om de waarheid te onthullen achter het beeld dat gepresenteerd wordt in de (social) media en door de machtige instellingen van deze wereld. Hiermee wordt hun werk ‘journalistiek’.

Dit essay gaat na hoe professionele kunstenaars en ontwerpers journalistieke grondbeginselen kunnen toepassen om relevante, invloedrijke kunstwerken te maken.

Er zijn redenen genoeg om jezelf geen journalist te noemen, dus laten we daar eerst naar kijken. Het valt niet te ontkennen dat de journalistiek onder druk staat. Slechts een paar jaar nadat terroristen van IS waren begonnen om met regelmaat in oranje T-shirts gestoken reporters te onthoofden, pleitte een stel extremistische Amerikaanse burgers openlijk voor het lynchen van journalisten met T-shirts waarop stond “Rope. Tree. Journalist”. [1] Dit gebeurde in Amerika, het land waar journalisten de uitvinders zeggen te zijn van waarheidsgetrouw, onbevooroordeeld nieuws. [2] Wereldwijd neemt de censuur toe, meer dan tweehonderdvijftig journalisten zitten gevangen en jaarlijks worden ongeveer vijftig journalisten gedood vanwege hun beroep. [3] In Westerse democratieën wordt het nieuws gewantrouwd door een groeiend aantal mensen. [4] Alan Rusbridger, de voormalige hoofdredacteur van de Guardian, beschrijft hoe de reputatie van de Britse journalistiek de afgelopen twintig jaar ernstig beschadigd raakte doordat ‘journalistieke’ media criminele methoden inzetten zoals het afluisteren van telefoons om beroemdheden te bespioneren en verslag te doen van hun persoonlijke leven. [5] Volgens Rusbridger zijn veel nieuwsconsumenten sceptisch, verward en wantrouwend geworden ten aanzien van journalistiek. Daartegenover nemen hoogwaardige nieuwsmedia traditioneel verantwoordelijkheid voor wat ze publiceren en heeft de journalistiek betrouwbare mechanismen ontwikkeld om gebeurtenissen te observeren en er waarheidsgetrouw verslag van te doen op een verifieerbare, transparante manier.

Als kunstenaars journalistiek bedrijven (zonder het journalistiek te noemen), kan het lonen om na te gaan wat deze mechanismen zijn en hoe ze van pas zouden komen. Om dit te doen, stel ik een Dogme 95 benadering van de journalistiek voor.

De Dogme 95 benadering: een Gelofte van Kuisheid

Als kunstenaar ken je Dogme 95 waarschijnlijk wel. Voor wie het niet kent: de Dogme 95 beweging werd gesticht door filmers Lars von Trier en Thomas Vinterberg. Het doel was om weer pure films te maken. Het Dogme 95 manifest bevatte ‘kuisheidsgeloften’, een aantal zelfbedachte regels als ‘altijd op locatie draaien’, ‘altijd uit de hand filmen’ en ‘geen kunstlicht gebruiken’. De regisseurs van Dogme 95 beloofden zich aan deze regels te houden en wilden ze oprecht navolgen. Het was een minimalistische, realistische benadering van film. Ze deden dit naar eigen zeggen omdat ze : “In een industrie met extreem hoge budgetten vonden dat we de dynamiek zoveel mogelijk tegenwicht moesten geven.” [6]

De vraag is: kunnen kunstenaars hetzelfde doen, of kunnen ze tegenwicht geven aan een bedrieglijke wereld van nepnieuws?

Maar voordat we ons verdiepen in de vraag wat we als journalistieke grondbeginselen moeten zien, zodat je je eigen kuisheidsgeloften op kan stellen, moet ik nog iets anders uitleggen. Hoewel journalistiek een beroep is en traditionele beoefenaars bijna religieuze verwachtingen hebben van wat een journalist zou moeten bereiken (zoals onderzoeksjournalisten die een president ten val brengen, zoals Bob Woodward en Carl Bernstein – filmtip: All the President’s Men, 1976), is er geen eed om de zuiverheid van de journalistiek te beschermen.

(Aankondiging door de hogepriester van de kwaliteitsjournalistiek):
Welkom bij de kwaliteitsjournalistiek, gelieve nu uw gelofte van kuisheid af te leggen.

(Met luide stem te verkondigen door de aspirant journalist):
Ik, [zeg hardop je eigen naam], verklaar hierbij dat ik mezelf verplicht om de waarheid te vertellen, om alle informatie die ik wil verspreiden te verifiëren door meerdere getuigen te raadplegen, waarbij ik zoveel mogelijk bronnen openbaar maak.
Ik verklaar dat ik onafhankelijk en autonoom zal blijven, en niet toe zal geven aan corruptie door bronnen en machten.
Ik beloof om deze machten te controleren, om een stem te zijn voor minderheden, om verslag te doen van zowel wanprestaties als successen van de machthebbers.
Ik zal de burgers dienen en mijn eerste loyaliteit zal hen gelden, ik zal alle groeperingen vertegenwoordigen en ze met alle professionele middelen die ik heb verdedigen tegen iedere vorm van tirannie. Ik beloof ze een platform te bieden voor een pluriformiteit aan wereldbeelden, ik deel wellicht mijn eigen visie maar zal die nooit aan iemand opdringen.
Ik zie het als mijn taak om het nieuws boeiend en relevant te houden en ik streef ernaar om sensatiezucht en stereotypering te vermijden. Ik ben me bewust van mijn tekortkomingen en ik kan fouten maken, maar ik zal ernaar streven om mijn verslaggeving zo transparant en waarheidsgetrouw mogelijk te presenteren, en ik kan altijd verantwoordelijk worden gehouden voor mijn publicaties.
Ik, [je naam], realiseer me ook dat ik, ook wanneer ik alleen de rol aanneem van nieuwscurator op een specifiek platform, altijd bijdraag aan het maken van het nieuws. Daarom beloof ik trouw de rechten en plichten te respecteren van anderen die betrokken zijn bij co-creatie van journalistiek – zo’n beetje iedereen wiens expertise, opinie, rectificatie of ooggetuigenverslag bijdraagt aan de totstandkoming van het nieuws.

Zulke geloften zijn er niet. Journalistiek is een vrij beroep, net als de kunst, wat betekent dat iedereen zichzelf een journalist kan noemen zonder enige wettelijke consequenties.

In plaats van een Eed van Hippocrates voor reporters hebben alle hoogwaardige nieuwsmedia hun eigen Redactionele Richtlijnen. Hierin staan de waarden en maatstaven van het nieuwsmedium. Vaak bevatten ze ook een redactionele stijlgids (vergelijkbaar met een stijlgids in design) en een Ethische Code: professionele richtlijnen die journalisten helpen in hun gewone bezigheden als het verifiëren van bronnen (altijd meer dan één) voor ze iets als feit presenteren. Hoogwaardige nieuwsmedia verklaren meestal dat ze gehouden mogen worden aan het volgen van hun eigen regels.

Kovach en Rosenstiel onderzochten en ontwikkelden een lijst met journalistieke waarden die gelden in de meeste Westerse democratieën.vii Ze noemden het The Elements of Journalism. In een vrije vertaling van hun regels:

Journalisten:
* hebben een verplichting om de waarheid te vertellen;
* zijn in de eerste plaats loyaal aan burgers (plaatsen het openbaar belang boven eigenbelang of aannames, vertegenwoordigen alle groeperingen zonder sommige te negeren);
* verifiëren informatie (door meerdere getuigen te raadplegen en hun bronnen zoveel mogelijk openbaar te maken);
* handelen onafhankelijk van hun onderwerp (niet gecorrumpeerd door bronnen, nooit geïntimideerd door macht. Anders verliezen ze hun geloofwaardigheid);
* controleren de machthebbers (waakhond, behoeders tegen tirannie, stem van de minderheden, zowel successen als mislukkingen verslaan);
* zijn betrouwbare curatoren van openbare kritiek (bieden een platform voor kritiek, compromissen en een veelheid van waarheden);
* behouden een persoonlijk gevoel voor ethiek en verantwoordelijkheid (hebben een sterk moreel kompas, kunnen worden aangesproken op hun verantwoordelijkheden);
* begeleiden burgers die allemaal rechten en verantwoordelijkheden hebben om op te treden als journalisten en helpen ze om mediawijs te worden.

Precies: de journalistieke ‘belofte van kuisheid’ die ik eerder heb verzonnen is rechtstreeks geïnspireerd door deze journalistieke grondbeginselen! En nu terug naar de kunsten, die al hun eigen professionele maatstaven hebben.

Biedt dit idee om journalistieke waarden te gebruiken in een individueel of collectief kunstenaarsmanifest voldoende uitdagingen? Misschien wel als we het volgende in overweging nemen: we leven te midden van media. [8] En in dit gemedieerde leven lopen feit en fictie voortdurend door elkaar. Hoogwaardige nieuwsmedia hebben dezelfde impact als trollen en verspreiders van nepnieuws. Mensen leven in filterbubbels, hun gesprekken onthullen vooral verontrustende alternatieve werkelijkheden, met misverstanden van beide kanten. Voor kunstenaars is het misschien de uitdaging om niet ook de grenzen van de werkelijkheid te vervagen. Dat lijkt al de hoofdstroom te zijn, de Netflix-benadering van kunst, waar het vervagen van de realiteit in films en series een cliché voor storytelling is geworden. In die zin schudt de kunst niemand meer wakker. Er komt geen roep om actie als gevolg van de collectief gevoelde verwarring over wat echt is en wat niet – het leidt eerder tot apathie. De grootste uitdaging voor kunstenaars die dingen willen veranderen, is manieren te vinden om mensen emotioneel te raken door waarheid van leugens te scheiden, realiteit van fictie, en zo tegenwicht te bieden aan een leven te midden van media.

Opmerkingen over The New Newsroom in MU

Artistiek-journalistieke producties vinden steeds vaker hun weg naar kunsttentoonstellingen, musea en biënnales. [9] De tentoonstelling The New Newsroom, Reporting Redesigned in MU, geeft een indruk van wat er kan gebeuren als kunstenaars en ontwerpers journalistiek bedrijven met een Dogme 95 benadering en zo het beste van beide disciplines samenbrengen.

De tentoonstelling biedt een breed overzicht van kunstwerken die zijn gerelateerd aan journalistiek en social media. Sommige werken bekritiseren de hedendaagse mediacultuur en journalistiek, zoals The Or@cle Rift van Telemagic dat je nieuws voorselecteert op basis van je talige voorkeuren, of het werk Devoured van NXS, waarin de nadruk ligt op framing en de invloed van esthetiek op journalistiek. Sommige werken bekritiseren journalistieke middelen die voorheen als betrouwbaar golden, zoals Make Believe van Arthur Boer en Boris Smeenk, die foto’s fileren als permanent onbetrouwbare bronnen.

Andere werken zetten journalistieke methodes in om een journalistiek product te maken maar ze gebruiken een voor journalistiek ongebruikelijk platform, zoals The Uncensored Playlist, waarin journalisten hun nieuwsverhalen omzetten in songteksten die ze publiceren via een muziekapp om de censuur te omzeilen. Sommige deelnemers aan de tentoonstelling gebruiken eigen platforms die vernieuwend, diepgravend journalistiek onderzoek mogelijk maken. Voorbeelden zijn After Photography van Donghwan Kam en Jim Brady’s Mobile Journalism, die beide gedetailleerde beelden en 3d-visualisaties tonen met zoveel informatie waardoor journalisten en publiek ze nauwkeuriger dan ooit kunnen ervaren.

Ook te zien is het hierboven al genoemde Airstrikes on the al-Jinah Mosque, van Forensic Architecture. Hier komen kunst en journalistiek werkelijk samen, in een combinatie van de hoogste artistieke maatstaven (een van hun projecten is zelfs genomineerd voor de Turner Prize 2018 [10]) en de journalistieke ethische traditie. In hun werk komen veel elementen voor die aansluiten bij de grondbeginselen van de journalistiek zoals Kovach en Rosenstiel ze hebben geformuleerd en hun publicaties kunnen worden gekwalificeerd als rigoureuze en geverifieerde nieuwspakketten. Het laat zien hoe de nieuwspraktijk journalistiek overstijgt. [11] Naar mijn mening is Forensic Architecture hiermee een voorloper van de redacties van de toekomst: samenwerking in een multidisciplinair team dat gedreven is om onrecht te onthullen, de macht verantwoordelijk houden en een stem te geven aan minderheden en onderdrukten. Het is niet altijd zozeer hoe beoefenaren (architecten, archeologen, kunstenaars) zichzelf noemen; dat wat ze doen maakt hun werk tot journalistiek.

Stijn Postema
Onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam / de Christelijke Hogeschool Ede (NWO Promotiebeurs voor het onderzoek project Journalism as Artistic Practice. Hij doceert de module Cross-Platform Journalism in de International Journalism Master opleiding aan de Edinburgh Napier University in Schotland. Hij heeft jarenlang gewerkt als freelance journalist en beeldend kunstenaar.

Referenties

1. Ernst, J. (2016, November 6). Rope.Tree. Journalist. Geraadpleegd op 10 september 2018, van http://live.reuters.com/Event/Election_2016/460724872?ss=1

2. Cooper, K. (1942). AP. In: Mindich, D. T. (1998). Just the facts: How" objectivity" came to define American journalism. NYU Press

3. CPJ. (2018). CPJ’s database van aanvallen op de pers. Geraadpleegd 8 October 2018, van https://cpj.org

4. Newman, N., Fletcher, R., Kalogeropoulos, A., Levy, D. A., & Nielsen, R. K. (2017). Reuters institute digital news report 2017. Oxford: Reuters

5. Rusbridger, A. (2018, August 31). Alan Rusbridger: who broke the news? The Guardian. Retrieved from https://www.theguardian.com/news/2018/aug/31/alan-rusbridger-who-broke-the-news

6. Sfetcu, N. (2011). The art of Movies. Bucharest: Multimedia. Page 1070

7. Kovach, B., & Rosenstiel, T. (2014). The elements of journalism: What newspeople should know and the public should expect. Three Rivers Press. Original from 2001, revised in 2014.

8. Deuze, M. (2011). Media life. Media, Culture & Society, 33(1), 137–148.

9. Cramerotti, A. (2009). Aesthetic journalism: How to inform without informing (Vol. 2). Intellect Books

10. Tate. (2018). Forensic Architecture. Geraadpleegd op 25 September 2018, van https://www.tate.org.uk/whats-on/tate-britain/exhibition/turner-prize-2018/forensic-architecture

11. Deuze, M., & Witschge, T. (2018). Beyond journalism: Theorizing the transformation of journalism. Journalism, 19(2), 165- 181. https://doi.org/10.1177/1464884916688550